فهرست مطالب
به شخصه از آن دست آدم‌هایی هستم که در شهرها از ساخت و سازهای بی قافیه و نگرش پول درآوردن از برج سازی متنفر هستم؛ چرا که به نظرم این سازه‌ها متناسب با روحیات و نیازهای انسانی مردم ایران طراحی و ساخته نشده‌اند. معماری سنتی ایرانی غنی محسوب می‌شود؛ به طوریکه در سازه‌هایی که با معماری سنتی مواجه هستیم، فضاهای درونی متناسب با روحیات، زندگی و فرهنگ تاریخی و سنت ایرانی طراحی و ساخته شده است. شاید آخرین دوره تاریخی که در آن از معماری شاخص ایرانی بهره گرفت به دوره زندیه برگردد؛ چرا که از دوره‌ی قاجاریه به این طرف، پای ایرانیان به فرنگ باز شده و بدون توجه به نیازهای ملی و منطقه‌ای به صورت ناشیانه از فرهنگ ساختمان سازی آنان کپی برداری شد. در این نوشتار سعی شده که سفری به شیراز داشته باشیم و معماری خانه‌های این شهر تاریخی به طور مشخص مربوط به دوره‌ی زندیه و تناسب آن خانه‌ها با اقلیم و فرهنگ بومی شیراز مورد بررسی اجمالی قرار گیرد. گفتنی است که بسیاری از خانه‌های شهر با معماری سنتی شیراز در اثر زلزله از بین رفته‌اند و عمدتا بناهایی محدود با معماری مشترک میان زندیه و قاجار باقی مانده‌اند.
به طور کلی حیاط‌دار بودن خانه، از ویژگی‌های اصلی بافت مسکونی و معماری سنتی شیراز است که در کنار دیگر خصوصیت آن یعنی درونگرایی آن قرار می‌گیرد. معنی این حرف آن است که تمام فضاهای درونی خانه‌های قدیمی شیراز، دورتادور حیاط قرار دارند؛ حیاطی که با محوطه‌ی سرسبز خود در هوای دلنشین شیراز، دلربایی می‌کند. معماری سنتی شیراز به طور معمول خانه‌هایی یک طبقه‌ای سنگی یا خشتی و دارای زیر زمین و هشتی خشتی یا آجری هستند.
اثر دوره ی زندیه در معماری سنتی شیراز
کریم خان زند که پس از سلسله‌ی افشاریه در ایران به روی کار آمد؛ شیراز را با هدف ایجاد حکومتی مستقل از پیشینیان به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. در همین راستا، بناهایی جدید متناسب با پایتخت جدید در شهر ایجاد شد. این بناها که اکنون جزو عناصر اصلی معماری سنتی شیراز به حساب می‌آیند در شمال غرب شهر واقع شده و مجموعه‌ای بزرگ شامل ارگ حکومتی، بازار، مسجد بزرگ، آب انبار، باغ، میدان و حمام را تشکیل داده‌اند. در کنار بناهای جدید، بازسازی بناهای قدیمی و ایجاد چندین باغ مانند باغ جهان نما مورد توجه قرار گرفت؛ تمامی این موارد، حاکی از توجه حکومت زندیه به معماری اصیل و سنتی ایرانی و تکامل آن است. همانطور که اشاره شد، عمده خانه‌های قدیمی باقیمانده در شیراز به دوره‌ی قاجار و پهلوی باز می‌گردند. اما خانه‌هایی مانند خانه‌ی پورنواب، اکبری، محتشم و کاظم زاده از دوران زندیه باقی مانده‌اند که تقریبا معماری مشابهی دارند. پس از گذر از ورودی، به حیاطی سر سبز وارد می‌شوید که حوض و فواره‌ای نیز در میان دارد. برای ورود به خانه باید از ایوانی بگذرید که دارای ستون‌هایی تزئینی و طرح دار است. اتاق‌ها، به خصوص اتاق پذیرایی، دارای تزئییناتی خاص هستند که از ذوق و هنر دوره‌ی خود حکایت می‌کنند.
همانطور که در تصویر بالا می‌توانید مشاهده کنید، به طور کلی فضای خانه‌های دوره‌ی زندیه به گونه‌ای طراحی شده که بحث درون گرایی و محرمیت در آن لحاظ شده است. به طوریکه برای ورود به ساختمان پس از درب ورودی باید سلسله مراتبی را طی کرد؛ یعنی از جلو خان گذشت و به پیش ورودی، ورودی و هشتی، سپس دالان و راهرو رسید. در نهایت پس از پیمودن تمامی این سلسله مراتب وارد حیاط خانه می‌شوید. در حیاط معمولا به طور مستقیم با آشپزخانه و اتاق‌ها در ارتباط نیستید. در این حالت پس از گذر از ایوان و راهروها به اتاق‌ها می‌رسید. علت این طراحی پیچ در پیچ در معماری سنتی شیراز آن است که افراد بیرونی به طور مستقیم با افراد داخل خانه در ارتباط نباشند و اینگونه بحث درون خانه از بیرون جدا شده و محرمیت رعایت شود.
تناسب معماری سنتی شیراز با اقلیم شهر
انقلاب صنعتی و کشف انواع انرژی‌ها به خصوص نوع فسیلی باعث شد که انسان از محدودیت‌های جغرافیایی و آب و هوایی در طراحی و ساخت بناها رها شود. اما انسان دیروز، با توجه به محدودیت‌های اقلیمی و منطقه‌ای خود، در جهت بالا بردن سطح طراحی ساختمان‌ها می‌کوشید تا آن‌ها را به گونه‌ای طراحی کند که بیشترین بهره را از طبیعت برده و به عنوان یک نیاز طبیعی، خود را از شرایط مختلف آب و هوایی در امان نگه دارد. در همین راستا، در معماری سنتی شیراز، کوشیده شده است که در جهت تامین آسایش، اصولی برای مقابله شرایط سخت آب و هوایی و نامساعد جوی مانند سرمای زمستان و گرمای تابستان رعایت شود.
عوامل مختلفی در جهت گیری ساختمان نقش دارند. تابش نور خورشید، باد و مصالح ساختمانی همگی در معماری سنتی شیراز لحاظ شده‌اند. با توجه به اینکه جهت نور خورشید و باد در اختیار انسان نیست؛ پس بهتر است که جهت گیری ساختمان به گونه‌ای انتخاب شود که بیشترین میزان گرما در فصل سرد و کمترین آن در فصل گرم توسط خانه جذب شود. به همین علت، قطر حیاط خانه‌های سنتی شیراز بر جهت شمال و جنوب منطبق است و همین جهت گیری باعث شده که بیشترین میزان سایه در فصل گرم و بالاترین سطح نفوذ گرما در زمستان حاصل شود. البته شرایط محیطی مانند دسترسی‌ها، سر و صدای محیط، شرایط آب و هوایی و فضای سبز نیز بر این جهت گیری‌ها اثر گذار بوده‌اند.
در ساختمان‌های قدیمی از نیروی باد برای تهویه هوای داخل خانه استفاده می‌شد. یکی از بهترین نمونههای بارز آن بادگیرهای شهر یزد است. تهویه هوای درون خانه به شکل‌های مختلفی روی سلامت جسمی و راحتی روحی انسان اثر گذار است. به طور مشخص، تهویه هوای داخل خانه از وجود آلودگی به صورت مستقیم و تنظیم دمای هوای محیط به صورت غیر مستقیم این آسایش و سلامتی را ایجاد می‌کند.
نکته‌ی پایانی در تناسب معماری سنتی شیراز با اقلیم این شهر در آن است که به طور معمول برای کاهش مصرف انرژی، سطح ساختمان پایین‌تر از سطح زمین یا به عبارتی دیگر پایین‌تر از معابر هستند و بخشی از ساختمان در دل زمین جای دارد.
انعطاف پذیری معماری سنتی شیراز
انعطاف پذیری، از ویژگی‌های اصلی معماری سنتی ایران به حساب می‌آید. مفهوم انعطاف پذیری این است که خانه‌ها در شرایط مختلف و در طول روز، عملکرد مختلفی از خود نشان می‌دهد. برای این منظور، فضاها به شکلی از یکدیگر جدا یا با هم ادغام شده‌اند که در شرایط مختلف، پاسخ مناسبی داشته باشند. به طور مثال، حیاط هم محلی برای جشن و تفریح بوده و هم پخت و پز و شستشو باشد. در عین حال، نقش ارتباط دهنده‌ی فضاهای مختلف و تامین کننده‌ی نور و تهویه هوا را دارد. این نقش تنوع پذیری فضاهای خانه را به خوبی مشخص می‌کند.
نوعی دیگر از این انعطاف در بخش اتاق‌ها است. به طور معمول، اتاق‌ها را با هدف کاربری ثابت استفاده نمی‌کنند. از آن برای ایجاد ارتباط بینابین نشیمن، غذا خوری، محل خواب، و مواردی دیگر استفاده می‌کنند. از طرف دیگر، کوچ اقلیمی نیز اتفاق می‌افتد. در همین جهت، راستای خانه را به گونه‌ای انتخاب می‌کنند که در کنار معماری ساختمان، تطابق با محیط و اقلیم صورت پذیرد. اتاق‌های آفتاب گیر برای زمستان و اتاق‌های پشت به آفتاب و زیر زمین‌ها برای تابستان طراحی و ساخته می‌شوند. هر جبهه‌ی ساختمان، تابش متفاوتی را در ساعات مختلف و فصول گوناگون ایجاد می‌کند و آن حاکی از تطبیق پذیری در معماری سنتی شیراز است.
سازماندهی فضاها در معماری سنتی شیراز
حیاط را می‌شود اصلی‌ترین فضای باز خانه‌ها دانست. متاسفانه در خانه‌های معاصر شهری، به این عنصر حیاتی در طراحی و ساخت خانه توجه درستی نمی‌شود. در معماری سنتی شیراز، حیاط به عنوان عنصری فرهنگی، آیینی و اقلیمی در نظر گرفته می‌شد و در آن سعی می‌شد که حریم امنی برای خانواده ایجاد شود. منظور از حریم امن، ایجاد فضایی آزاد برای کار کردن، بازی کردن، خلوت کردن، درس خواندن و مواردی از این قبیل بوده است. به همین سبب این حریم امن باعث می‌شده که در کنار عناصر طبیعی حیاط مانند باغچه‌ها و حوض برای معاشرت و استراحت به فعالیت‌های مطبوع پرداخت. به عبارتی دیگر در این فضا با اتاقی دلباز مواجه می‌شوید که سقفی ندارد و در کنار آب و گل و طبیعت زندگی می‌کنید.
فضاهای سنتی در حیاط به گونه‌ای طراحی می‌شدند که در شکلی هندسی و منظم ودر سطحی پایین‌تر از معابر بیرونی قرار می‌گرفتند. در زیبا سازی فضای آن نه تنها از عناصر طبیعی مانند درختان، گیاهان و حوض آب استفاده، بلکه از تزئینات، دیوارهای نقش‌دار، طاق نماها، پنجره‌ها و ارسی‌ها بهره گرفته شده است.
نکته‌ی دیگر در طراحی فضای ساختمان این نکته مورد نظر بوده که فضایی ترکیبی از باز، بسته و پوشیده ایجاد شود. حیاط، اتاق و ایوان به ترتیب نماد اینگونه محیط‌ها هستند. این تضاد محیطی به خوبی در معماری سنتی شیراز در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
