آشنایی با فرهنگ و هنر و موسیقی لری و بختیاری

اقوام لر همواره یکی از مهمترین اقوام ساکن ایران بوده اند و آنچه تایید کننده این مسئله است حضور تاریخی این قوم در بخش های مختلفی از سرزمین ایران است. برخی تصور می کنند قوم لر جزئی از قوم کرد است، در صورتی که قوم لر به خودی خود شامل اجزا مختلفی است. با اینکه در بخش زبان ممکن است کمی زبان لری خرم آبادی تحت تاثیر زبان کردی قرار گرفته باشد، اما نمیتوان از آن نتیجه گرفت که قوم لر جزئی از قوم کرد به شمار روند.

طبق آخرین تحقیقاتی که در زمینه جمعیت اقوام لر در ایران صورت گرفته (در سال 2009) اقوام لر حدود 6 درصد از کل جمعیت ایران را تشکیل می دهند. استان های لرستان، چهارمحال و بختیاری، شرق و شمال خوزستان، استان ایلام، کهکیلویه و بویراحمد و همدان مهمترین استان هایی هستند که قوم لر در آن ها سکونت دارند.

در خصوص زبان قوم لر هم می توان گفت که با وجود واحد بودن زبان این قوم نسبت به قوم های دیگر، شاخه ها و گویش های مختلفی در این زبان وجود دارد که تنوع جذابی از این زبان را به وجود آورده است. گویش های مختلف زبان لری شامل گویش های بختیاری، خرم آبادی، بروجردی، بویراحمدی، بالاگریوه ای، نهاوندی و بهمئی است. ریشه گویش های بختیاری و خرم آبادی به پارسی میانه (زبان ساسانیان) مرتبط است و زبان پارسی میانه نیز ریشه در زبان پارسی باستان (زبان هخامنشیان) دارد.

تاریخ فرهنگی اقوام لر

فرهنگ مردم قوم لر مانند بسیاری دیگر از اقوام دیگر در کشور فرهنگی ایرانی اسلامی است. فرهنگ و آداب و رسوم مردمان لر فرهنگی بر اساس آموزه های اسلامی است و جریان زندگی آن ها نیز بر اساس همین قوانین فرهنگی اسلامی شکل گرفته است. مردمان لر مانند بسیاری دیگر از اقوام شیعه کشور اعیاد مذهبی را جشن می گیرند و در ایام عزاداری امام حسین آداب و رسوم ویژه خود را برگزار می کنند.

اما در تاریخ فرهنگی اقوام لر جایگاه ویژه ای برای هنر نیز یافت می شود. صخره های غار هومیان در استان لرستان قدیمی ترین سکونتگاه های بشر در این سرزمین را نشان می دهد که قدمت آن ها به 100 هزار سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. در این غار نقاشی هایی از صحنه شکار حیوانات به صورت انفرادی و دسته جمعی و حتی نقش هایی از لنگر کشتی وجود دارد. این نقش ها نشانی از زندگی انسان در دوره پارینه سنگی میانی در این منطقه دارد. با کشف این نگاره های فراباستانی لرستان را می توان به عنوان مهد هنر در ایران و جهان شناخت.

هنر امروز اقوام لر

هنر قوم لر اما امروز بسیار فراتر از ارزش تاریخی آن رفته و این استان را به یکی از مراکز اصلی تولید صنایع دستی در کشور تبدیل کرده است. قوم لر امروزه یکی از مهمترین تاثیرها را در پیشرفت صنایع دستی ایران داشته اند و با تولید 15 درصد از کل صنایع دستی تولیدی کشور نقش مهمی را در این زمینه ایفا می کنند.

اکنون بیش از 40 رشته از صنایع دستی در میان قوم لر رواج دارد و با این وجود می توان لرستان را مقام اول صنایع دستی کشور دانست. برخی از این رشته های صنایع دستی قدمتی به دازای تاریخ فرهنگ و هنر این قوم دارند.

یکی از مهمترین صنایع دستی و هنرهای این منطقه قالی و قالیبافی است. اصالت و طرح این قالی ها اغلب از آداب و رسوم و فرهنگ ایرانی اسلامی مردمان لر برگرفته است.

جایگاه ویژه موسیقی لری در میان فرهنگ و هنر این سرزمین

همانند دیگر اقسام هنر، موسیقی نیز در میان مردمان لر جایگاه ویژه ای داشته و دارد و البته پیشینه موسیقی لری پیشینه ای محکم و بنیادین به حساب می آید. موسیقی آوازی و موسیقی سازی دو بخش اصلی موسیقی لری را تشکیل می دهد.

البته از جانب ترانه و موسیقی آوازی، موسیقی لری به 7 بخش تقسیم بندی می شود که شامل موارد زیر است:

1. موسیقی و ترانه های غنایی و عاشقانه
2. موسیقی و ترانه های حماسی و رزمی
3. موسیقی و ترانه های عزاداری و سوگواری
4. موسیقی و ترانه های فصول مختلف سال
5. موسیقی و ترانه های کار
6. موسیقی و ترانه های طنز
7. موسیقی و ترانه های مذهبی و عرفانی

موسیقی سازی لری نیز به خودی خود ارزشی فاخر و گرانبها دارد و در این موسیقی از سازهای به خصوصی استفاده می شود که در ادامه آن ها را معرفی می کنیم. در این میان تنها سازی که با ساز سایر اقوام کاملا تفاوت دارد ساز کمانچه است.

• سرنا: سرنا یک سازی بادی است که از جنس چوب ساخته می شود و اصالت آن به ایران باستان باز می گردد. سرنا در واقع به معنای واژه کرنا (بوق و کرنا) می باشد و معنای بوق می دهد.
• دهل: یکی دیگر از سازهای موسیقی سازی لری دهل است. دهل در دسته سازهای کوبه ای قرار می گیرد. این ساز طبل بزرگی است که دو رویه است و در هر دو طرف آن از پوست گاو استفاده می شود.
• کمانچه: به آن تال هم می گویند. کمانچه یکی از سازهای ایرانی است. البته کمانچه لری از تال سازی یا کمانچه معمولی کمی متفاوت است. تعداد سیم ها و کاسیه ساز در این ساز متفاوت است و آن را از کمانچه سنتی امروز متمایز کرده است.
• تنبک: تنبک یا همان تمبک نیز در دسته سازهای کوبه ای قرار می گیرد. برای ساخت این ساز از پوست گاو استفاده می شود.

تاریخچه موسیقی لری

همانطور که اشاره کردیم تاریخ فرهنگ و هنر در میان اقوام ساکن مناطق لرنشین بسیار طولانی بوده و از قضا بر اساس تحقیقات باستان شناسی، قدمت موسیقی نیز در این منطقه به هزاره چهارم پیش از میلاد مربوط است. همچنین طبق آثار و شواهد به جا مانده از دوران ساسانی نشانه هایی از رواج و عزت موسیقی در میان این قوم نیز موجود است. تصاویری از آلات موسیقی همچون شیپور و تنبور بر روی ظروف نقره این دوران وجود دارد. در آثار تاریخی بررسی شده در این مناطق همچنین آثاری وجود دارد که نشان دهنده رواج رقص و پایکوبی در میان این مردمان دارد.

رقص های لری، فصلی دیگر از هنر و موسیقی لری

در مورد اهمیت و ارزش رقص در میان مردمان لر اسناد تاریخی زیادی وجود دارد. علاوه بر این رقص مردمان مناطق لرنشین شیوه های مختلفی هم برای خود دارد. رقص های گوناگونی همچون دستمال بازی، رقص های چوپی یا همان چپی با ضرب و کمانچه (یا با دهل و سرنا)، رقص سما، رقص دو نفره با چوب که به ترکه بازی یا چووبازی معروف است تنها برخی از مشهورترین انواع رقص در میان مردمان لر است. علاوه بر این در رسومات مختلف و امور روزمره نیز از رقص های کمتر مشهوری چون رقص دروکردن محصولات و رقص پا پشت پا و رقص سوار سوار استفاده می شود.

علاوه بر این موارد لرهای بختیاری نیز برای خود رقص های مشهور و به خصوصی دارند. رقص های لری بختیاری نیز به دو نوع تقسیم می شوند. دسته اول را رقص هایی تشکیل می دهد که توسط مردان بختیاری انجام می گیرد. چوبازی یا همان ترکه بازی که به آن جنگنومه هم گفته می شود در دسته اول قرار می گیرد.

دسته دوم نیز رقص هایی است که توسط مردان و زنان و به طور مختلط انجام می شود. رقص هایی همچون رقص دوپا، رقص سه پا، رقص چهار دستمالی، هی دته، جیران جیران و رقص مجسمه برخی از رقص های دسته جمعی است که در دسته رقص های دسته دوم قرار می گیرند.

موسیقی لری شاخه بختیاری

موسیقی بختیاری قرابت بسیاری با موسیقی لری دارد به طوری که گاهی تمایز این دو برای غیر اهل فن دشوار است. موسیقی بختیاری نیز مانند موسیقی لری به دو بخش موسیقی سازی و آوازی قابل تقسیم است. با اینکه موسیقی بختیاری نیز در بخش های مختلفی از سرزمین های لرنشین قابل مشاهده است اما اصیل ترین بخش های این موسیقی را می توانیم در مناطق چهار محال و بختیاری تا خوزستان و منطقه موگویی بشنویم.

موسیقی بختیاری امروزه در بخش هایی از استان کهکیلویه و بویر احمد، خوزستان، اصفهان، همدان، بوشهر و حتی فارس و مرکزی قابل مشاهده است و علت اصلی آن مهاجرت قوم بختیاری به این نواحی است.

موسیقی بختیاری به دلیل ساختار و فرم اصلی خود از ویژگی های به خصوصی برخوردار است که آن را از دیگر انواع موسیقی لری متمایز می کند و به یکی از اصیل ترین موسیقی های ایران تبدیل کرده است.