به عنوان یک آرشیتکت برای بررسی بافت سنتی مشهد وارد این شهر مذهبی شدم، در همان روزهای نخست با گشت و گذار در خیابان‌هایش سریعا به قدمت تاریخی‌اش پی بردم، با اینکه برای نخستین بار بود که به آن شهر سفر می‌کردم. در تمام این سال‌های زندگی‌ام، از مشهد تنها درباره حرم امام رضا (ع) شنیده بودم و یا تصاویرش را در تلویزیون دیده بودم، همانقدر که بسیار آشنا جلوه می‌کرد، به همان اندازه نیز برایم بسیار پرسش برانگیز بود. اما من پاسخ‌هایم را در الگوهای معماری و ارزش‌های حاکم بر شهر یافتم؛ به مشهد خوش آمدید.
برای مشاهده و اجاره آپارتمان مبله در مشهد کلیک کنید.
بافت سنتی مشهد
بافت قدیم شهر مشهد در استان خراسان رضوی دارای گستره تاریخی پر جنب و جوشی است، به این معنا که ریشه‌های آن به دوره‌های صفویه، پهلوی و ایران در دوره انقلاب اسلامی بر می‌گردد. مشهد همانند مجموعه‌ای تاریخی همراه با بینش‌های اخلاقی و آیین‌های منحصر به فرد و متمایز به عنوان میراث جدایی ناپذیری از فرهنگی پیچیده و وسیع شناخته می‌شود. در حقیقت، ارزش‌های واقعی نه تنها با معماری باشکوه و سیستم ساختاری آن، بلکه همچنین با همه آیین‌ها هم‌خوانی دارد و این به راستی رویکرد روح معنوی موجود در این شهر است.
از منظری کلی، عملکرد، طرح، ساختار، عناصر تزئینی، نما و سطوح ساختمان‌ها با همه‌ی ایدئولوژی‌ها در کنار وحدت مذهبی و تکامل مجموعه‌ها را به شکلی نمادین شکل می‌دهند. بافت سنتی شهر در مقیاس وسیع‌تر، هویتی است که براساس ایدئولوژی مذهبی و اعتقادات شکل گرفته و توسعه یافته است. خانه‌ها و جاذبه‌های گردشگری مشهد از گذشته‌های دور تا به امروز هنوز ارزش‌های معماری خود را حفظ کرده‌اند، این نشان از اهمیت سیاسی و اجتماعی این شهر دارد.
این شهر نمونه‌ای استثنایی است که بر اساس فرهنگ شیعه بنا شده است. از دیدگاه معنوی، مشهد به سنت‌ها، طواف، تجلیل و غیره اهمیت می دهد. آیین‌ها و مراسم با دیدگاه شیعه 12 امامی ادغام شده و بر اساس نیاز و الزامات اجتماعی و مذهبی ریشه در اعتقادات عمومی داشته که انسجام و پایداری آن اهمیت و ارزش آنها را نشان میدهد. در حقیقت، مشهد رویکردی منحصر به فرد در جهت توسعه مذهب شیعه داشته، به گونه‌ای که که بیان مفهوم زیارت را در معماری شهر می‌توان به وضوح مشاهده کرد.
بافت سنتی شهر در دوره‌های مختلف زمانی منجر به تجربه منحصر به فرد در برنامه ریزی شهری در تمامی منطقه مشهد شده است که بعدها برای گردشگران و مسافران به ویژه زائرین شیعه، به مکانی مقدس تبدیل شد. به طوری که نشانه‌های قابل توجه دیگر شهرهای شیعه به طور کامل از نظام نشانه شناختی مشهد و این شهر تاریخی در مورد سیستم‌های فضایی و شهرسازی، ارتباط منظر با محیط اطراف بازیابی می‌شوند.
تعداد زیادی از ساختارهای مهم مشهد از جمله: مدارس، مساجد، یادبود عارفان و شاعران (آرامگاه فردوسی) به ویژه در خراسان بزرگ، از این فرهنگ مذهبی الهام گرفته شده است. تکامل مشهد به ویژه به دوران سالجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجار و دوره معاصر مرتبط است.
ما شاهد ارتقاء سطح بالایی از خلاقیت و پیشرفت در ایجاد ساختارهای معماری و هنری در هر دوره هستیم. اگر چه هر دوره از لحاظ تکنولوژیکی و معماری منحصر به فرد است، ولی پیچیدگی‌های مرتبط با خود را نیز منتقل می‌کند. سبک‌های هنری هر دوره مورد احترام بوده و به دوره بعدی منتقل شده است. بنابراین مشهد حامل مجموعه‌ای از ارزش‌های معماری، هنری، فن‌آوری و فرهنگی متنوع است. طراحی معماری مشهد با سنت‌ها و مراسم مذهبی برای پاسخگویی به نیازهای مردم و چشم‌انداز شهر در طول زمان مطابقت داشته است. مشهد یک شهر زیارتی تاریخ و تفریحی است و همه ی این ویژگی ها را همزمان دارد.
در قرون ششم و هفتم هجری، مشهد مجموعه‌ای از آبادی‌های مختلف در اطراف خود بود، ولی همچنان نمی توان آن را یک شهر نامید. حرم و مسجد جامع گوهرشاد در دوره تیموری به عنوان عامل اصلی توسعه عناصر اصلی شهر تبدیل شدند که بعدها در دوره های دیگر به عنوان هویت شهر تزریق شد. به‌طوریکه مشهد بعد از هرات، تبدیل به مهمترین شهر در قلمرو تیموریان شد.
به طور کلی، آثار موجود در دو بافت کهن و میانی – نیمه قدیمی و مجموعه ای از شیوه های آذری، اصفهان، تهران را در بر می گیرد که بر اساس مطالعات صورت گرفته شاید بالغ بر 200 اثر شامل بناهای عمومی و خانه های تاریخی را در بر گرفته است. عموما، بافت سنتی مشهد بر گرفته از مکتب اصفهان است، یعنی تاسیس خیابان به عنوان استخوان بندی جدید شهر. در عمل ماهیت خیابان تا قرن نهم در ایران ناشناخته بود، ولی شهرهایی همچون اصفهان و قزوین در دوران صفویه اقدام به احداث آن کردند.
این شیوه دلیلی در سازماندهی مشهد در راستای مفهوم منطقه‌بندی شهری استوار است. بافت قدیمی شهر مکانی برای زندگی مردم عادی و بافت جدید محلی برای اشخاص برجسته بود. برای کاهش این فاصله بین دو مکان، شاه عباس اقدام به ساخت مجموعه حرم مطهر کرد. بدین ترتیب با توسعه صحن عتیق، حرم به عنوان نقطه کانونی و محل تلاقی بافت قدیم تیموری و بافت جدید صفویه شد.
همچنین اقدام‌های عمرانی سایر پادشاهان صفوی، بیشتر در مسیر ساخت بناهای منفرد همانند گنبد حاتم خانی و گنبد الله‌وردی خان در جوار حرم مطهر، مسجد محراب خان در محله نوغان، حمام مهدی قلی بیگ معروف به حمام شاه و غیره… شده است.
در گذر تاریخ، ویژگی‌های ظاهری خانه‌ها متأثر از اقلیم منطقه بوده است. برآیند این بافت امکان تفکیک و طبقه‌بندی خانه‌های تاریخی بر اساس شکل و فرم عناصر را نتیجه می‌داد، به مانند هشتی، دالان، سردر، ایوان، حیاط‌ها، شکل نماها و فضاهای داخلی است که به سه دسته شامل دوره قاجاری با معماری درون‌گرا و دوره رضا شاه با فرم برون‌گرا قابل تمایز است. این فرم در مشهد متأثر از موقعیت‌های زمانی و تغییرات ناشی از دگرگونی الگوهای معماری بوده است، همچنین تأثیر معماری غربی در ساختارهای اجتماعی فرهنگی شهر و ایجاد تحول بنیادین در آنها نیز نقش بسزایی داشته است.
نیم‌نگاهی به حرم امام رضا (ع)
مشهد شهری است که براساس باورهای شیعه ساخته شده است. حرم مقدس، به عنوان عامل اصلی ساخت و ساز در مشهد، در حال حاضر نقش مهمی در چشم انداز شهری منطقه دارد. اهمیت این مجموعه و تأثیر آن بر مشهد، یکی از استراتژیک‌ترین مکان‌ها در ایران به عنوان مرکز معنوی کشور و یکی از مهمترین مراکز مذهبی شیعه در جهان ایجاد کرده است. همین امر باعث شده است که بافت شهر مشهد در همه دوران‌ها متاثر از این چشم‌انداز مذهبی باشد. جهت گیری خیابان‌ها و بسیاری از خانه‌ها و اماکن مشهور مشهد در راستای حرم و به سمت قبله طراحی و ساخته شده‌اند.
در همین راستا، توسعه مشهد مستلزم ایجاد مکانی مقدس بود، به دلیل حضور «حرم امام رضا (ع)». حرمی که به عنوان مرکز مذهبی، سیاسی، اجتماعی و هنری مشهد تبدیل شده است. همچنین، به شدت بر وضعیت اقتصادی شهر و کل استان خراسان رضوی نیز تاثیر گذاشته است. نخستین بنایی که در واقع هویت شهر است، همین حرم است که در آن مدفن امام رضا (ع)، امام هشتم شیعیان قرار دارد. این میراث معماری با توجه به طول قدمت طولانی و عناصر تزئینی با شکوهش مانند کاشی کاری، دکوراسیون آینه، گنبد طلایی، کارهای تزیینی سنگی، کارهای تزیینی گچی و غیره، به عنوان نماینده بخش بزرگی از عناصر و فضاهای مدذهبی موجود در شهر است.
مکان‌ها و خانه‌های تاریخی مشهد در دهه‌های اخیر اغلب مورد نوسازی و بهسازی قرار گرفته‌اند، به ویژه آنهایی که به شدت فرسوده شده‌اند. با این حال، هنوز هم می توان اثر این بناهای قدیمی همانند خانه داروغه، مدرسه عباس قلی خان، مصلای مشهد و غیره… را در شهر مشاهده کرد. با این حال، تخریب بخش وسیعی از بافت قدیمی مشهد به خصوص در اطراف حرم و ساخت بناهای مدرن، در جهت افزایش اعتبار مشهد انجام شده است، ولی این کار در کمال غفلت باعث از بین رفتن بخشی از هویت تاریخی شهر شده است.
کلام آخر
مشهد در خراسان رضوی تاریخ فراوانی از آیین‌هایی است که بیشتر به عنوان یک میراث مذهبی – فرهنگی برجسته در کشور تلقی می‌شود. اعتقادات مذهبی در اشکال سنتی نشان دهنده اهمیت و تقدس این شهر و الهام و نماد فضل روحانی و عبادت است. این ارزش نه بر اساس مکان و نه از زمان که ارزش از اعتقادات مردم سرچشمه می‌گیرد. بافت سنتی مشهد مجموعه‌ای با تمام ویژگی‌های منحصر به فرد در دل پیچیدگی‌های معماری است که نشان دهنده مسیر تاریخی میراث مذهبی شهری است که هنوز بسیار احترام برانگیز برپا ایستاده است.
امیدواریم این مقاله مورد توجه شما قرار گرفته باشد. جهت اجاره آنلاین ، ویلا و آپارتمان درمشهد به وبسایت شب مراجعه کرده و با اطمینان خاطر اقامتگاه خود را رزرو کنید.
