فهرست مطالب
شاید تا چند سال پیش جهان و حتی مردم کشور خودمان یزد را به عنوان یک شهر زیبا و توریستی می شناختند، اما امروزه یزد به عنوان یکی از شگفت انگیزترین شهرهای جهان شناخته می شود. محله های قدیمی و بافت سنتی و تاریخی این شهر اکنون به ثبت جهانی رسیده و نه تنها در کشور، بلکه در تمام جهان شناخته شده است. یزد اکنون اولین شهر خشتی در دنیا و دومین شهر تاریخی در جهان به شمار می رود. مقام اولین شهر تاریخی دنیا نیز به ونیز اختصاص یافته. در این مطلب شما را به طور کامل با بافت سنتی و تاریخی یزد آشنا می سازیم.
چگونه بافت سنتی و تاریخی یزد ثبت جهانی شد؟
اولین سوالی که ممکن است در ذهن هر کس به وجود بیاید این است که چرا بافت سنتی و تاریخی یزد به چنین شهرت و مقامی دست پیدا کرده؟
در واقع علت اصلی این موضوع معماری منحصر به فرد و دست نخورده تاریخی و سنتی این منطقه است. مدت زمان زیادی از ثبت جهانی معماری و بافت سنتی این شهر نمی گذرد. 18 تیر ماه سال 96 بود که بافت تاریخی یزد به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد.
بافت تاریخی یزد ترکیبی زیبا و هنرمندانه از کوچه ها، خانه ها، ساباط ها و بناهای خشتی قدیمی است. یزد سرزمین خشت های خام است.علاوه بر ثبت جهانی بافت سنتی و تاریخی یزد، 1700 اثر تاریخی یزد نیز در کنار بافت سنتی و تاریخی این شهر به عنوان یک اثر ملی حیرت انگیز به ثبت رسیده اند.
چرا بافت سنتی یزد معماری به خصوصی دارد؟
همانطور که می دانید در گذشته به دلیل کمبود امکانات مردمی که در مناطق مختلف زندگی می کردند نوع زندگی خود را بر اساس شرایط و وضعیت آب و هوایی منطقه سکونت خود طراحی می کردند. یزد همواره منطقه ای کویری، کم آب و گرم و خشک بوده و هست و بافت سنتی باید به نحوی طراحی می شده تا با شرایط سخت زندگی در این منطقه همخوانی داشته باشد.
هم زیستی مسالمت آمیز مردمان این منطقه از ابتدای سکونت در این سرزمین جاری بوده و مردم این منطقه تواسنته اند با طبیعت خشک و کویری این منطقه زندگی کنند. شاید بتوان گفت که رمز موفقیت اهالی یزد برای زندگی در چنین موقعیت جغرافیایی سخت کوشی و قناعت بوده. بنابراین احتمالا می توانیم خلاقیت مردمان یزد را از بافت سنتی و کوچه ها و خانه های تاریخی و قدیمی این منطقه تشخیص دهیم.
ویژگی ها و مشخصات بافت سنتی یزد
بازارها و کوچه های بافت سنتی و تاریخی یزد کاملا بر اساس شرایط جغرافیایی این منطقه طراحی شده اند. گذرگاه ها و بازارهایی مسقف (به نام ساباط) که برای ایجاد سایه برای رهگذران و عابران به صورت سرپوشیده ساخته می شده است. آفتاب در این سرزمین بسیار تند می تابد و این گذرگاه های مسقف می تواند رهگذران گرمازده و آفتاب خورده را پناه بدهد.
یکی دیگر از ویژگی ها و مشخصات بافت سنتی یزد استفاده از بادگیر در خانه ها است. سیستم های تهویه طبیعی که با عبور هوا از محفظه های به خصوص هوا را خنک کرده و در تابستان ها به خنک شدن خانه ها کمک می کند.
برخی دیگر از ویژگی های بافت سنتی یزد که در گوشه و کنار این مناطق قدیمی دیده می شود بافت متراکم و فشرده و خانه های بدون فاصله و در هم تنیده، کوچه های کوچک، باریک و سرپوشیده و نوع معماری بناها بر اساس جهت وزش باد و تابش خورشید است.
تمرکز بافت سنتی یزد در کدام بخش‌های آن است؟
اوج هنر و بافت سنتی یزد و معماری تاریخی آن را می توانید در محله فهادان (یوزداران) مشاهده کنید. این محله یکی از قدیمی ترین محله های یزد است. در واقع بافت سنتی یزد از شمال به خیابان دولت آباد، از سمت جنوب به خیابان کاشانی، از شرق به فهادان و از غرب به خیابان مطهری محدود می شود و تمام این منطقه در محدوده بافت سنتی و تاریخی یزد قرار می گیرد. سفر به یزد قدم به بکرترین لحظات تاریخ است.آنچه که در این قسمت از بافت سنتی و تاریخی یزد (مربوط به قرن 7 هجری قمری) می توانید ببینید شامل این موارد است:
- آب انبارهای قدیمی به همراه بادگیر برای خنک و تازه نگه داشتن آب
- خانه های سنتی با بادگیرهای خنک کننده هوای خانه
- استفاده از سکو برای جلوی درب منازل به جهت استراحت رهگذران و همنشینی با همسایگان
- کوچه هایی با بافت تاریخی یزد و ساباط های سرپوشیده
- مغازه هایی با معماری و بافت سنتی
- گنبد، پله ها و سقف مدرسه رضاییه (زندان اسکندر)
- مخازن و ظرفهای قدیمی برای نگهداری
شهرت و محبوبیت یزد به چه دلیل است؟
آنچه واضح است این است که تنها یک عامل بافت سنتی یا ارزش تاریخی این شهر نمی تواند دلیل کافی برای محبوبیت و زیبایی این شهر باشد. آنچه یزد را امروزه به یکی از بزرگترین کانون های گردشگری در کشور تبدیل کرده تنها بافت و معماری تاریخی و سنتی آن نیست، بلکه ترکیبی از ویژگی های منحصر به فردی است که در این شهر نهفته. کویرهای زیبا، آسمان پرستاره، مکان های تاریخی دیدنی ومساجد زیبای این شهر، شن های روان و از همه مهمتر فرهنگ مردم و جو ساکن در شهر یزد را به یک شهر جادویی و دوست داشتنی تبدیل کرده است.
معماری و طراحی خانه های سنتی و قدیمی یزد
همانطور که اشاره کردیم بافت سنتی مناطق تاریخی یزد مطابق معماری مناطق کویری و به تناسب شرایط جغرافیایی این منطقه طراحی شده است. این مسئله شامل خانه های بافت سنتی نیز می شود. در این شهر در هر محله به صورت جداگانه حمام، آب انبار، مسجد و حسینیه، بازار، دسترسی به قنات از طریق جوی های آب و برخی بناهای دیگر وجود داشته و برخی از این موارد همچنان نیز موجود هستند. آب انبارها، بازارها، خانه ها، مساجد و حسینیه ها در بیشتر موارد از بادگیرها بهره می برند. اما خانه های این مناطق از اجزای بیشتری برخوردارند.
خانه های مناطق سنتی و تاریخی یزد به سمت قبله ساخته می شده اند. این خانه ها از معماری به خصوصی بهره می برده و از عناصر مختلف تشکیل می شده اند. حیاط بیرونی، حیاط داخل خانه، دالان، تختگاه، تالار، بادگیر، سردر، زیرزمین، حوضخانه، ایوان، پایاب، کرسی خانه، هشتی، اتاق کار، اتاق خواب، اتاق ناشتا، سه دری، پنج دری، ارسی، بالاخانه، پستو، آشپزخانه، منبع آب و آبدارخانه برخی از بخش های خانه های بافت سنتی یزد هستند.
برخی از این قسمت های خانه ها فضاهای تابستانی خانه و برخی دیگر مخصوص فصل های سرد و زمستانی بوده اند. آنچه در معماری یزد قابل مشاهده است، استفاده از مصالح مناسب با شرایط جغرافیایی، رعایت زیبایی بناها و اهمیت آسایش اهل منزل است.
نقش و اهمیت بادگیر در معماری یزدی
آنچه که باعث شد ابتکاری به نام بادگیر در معماری سنتی یزد جایگاه ویژه و مهمی به دست بیاورد شرایط آب و هوایی و اقلیمی این شهر بوده است. هوای گرم تابستان در این شهر کویری به حدی آزاردهنده بوده که مردم این منطقه به فکر چاره ای برای آن افتاده اند. چاره ای به نام بادگیر برای خنک تر کردن خانه ها، مساجد و آب انبارها. جالب است بدانید که این ابتکار که اکنون بسیار مورد تحسین معماران سراسر جهان قرار گرفته بعد از شهر یزد در دیگر شهرهای گرمسیری ایران نیز مورد استفاده بوده و هنوز هم اثراتی از این ابتکار را در معماری شهرهای دیگر ایران می بینیم.
یزد به شهر بادگیرها شهرت دارد و علت آن استفاده بسیار زیاد از آن در خانه های یزد است. از آنجایی که بادگیرها در مناطق کویری کمک بسیار زیادی به خنک سازی هوای خانه ها می کنند در هر خانه ای مورد استفاده قرار گرفته اند.
بادگیرها و گنبدها و مناره ها را می توان نماد معماری استان و شهر یزد دانست. نحوه کار بادگیر به این شرح است که آن ها جریان باد را گرفته و آن را با سرعت زیاد به پایین می کشیده اند و در اثر حرکت و گردش هوا در بادگیرها هوای خنک وارد خانه ها و آب انبارها می شده است. این بادگیرها که به صورت یک وجهی و چهار وجهی ساخته می شده اند علاوه بر عملکرد خنک کنندگی به زیبایی و شکوه معماری خانه های یزد نیز کمک شایانی می کرده اند. اگر قصد سفر به یزد را دارید حتما برای اقامت در یزد از سایت شب دیدن کنید.
