موسیقی، فرهنگ، آداب و رسوم مردم جزیره قشم برایم بی نهایت جذاب بود، خیلی وقت بود که به چنین محیط متفاوتی نیامده بودم، همین‌که برای اولین بار پا به این جزیره زیبا گذاشتم، می‌دانستم وارد مکانی عجیب شده‌ام. برایم همیشه فرهنگ اولویت نخست بود، اینکه بتوانم شاید با شناخت عمیق آن نه تنها برای خود ادراکی جدید از اصل زندگی بدست آورم، بلکه بتوانم از جای جای کشور زیبایم دیدن کنم. سفرم به قشم دقیقا در نقطه کانونی همه سفرهایم به ایران بود، جزیره‌ای با آداب و رسوم نزدیک به شهرهای جنوبی کشور ولی با رنگ و بوی مختص به خود؛ به قشم خوش آمدید.
موسیقی، فرهنگ، آداب و رسوم مردم جزیره قشم
هنگام صحبت در مورد اینکه به کجا سفر کنیم، معمولا قشم به ذهن نمی‌آیند، اما در حقیقت، در خلیج فارس بزرگترین جزیره دلفینی شکل یعنی قشم به شدت خودنمایی می‌کند. غارها، دره‌ها و سواحل زیبا، همه دست نخورده و به اندازه‌ای بکر هستند که فرد را به این اندیشه می‌اندازد که: «آیا من اولین انسانی هستم که به این مکان پا می‌گذارد؟».
قشم به‌ویژه برای دوستداران طبیعت بهشت برین است. بی‌دلیل نیست که قشم را جزیره شگفت‌انگیزها می‌نامند، زیرا در کنار سواحل و جاذبه‌های گردشگری فوق العاده‌اش، فرهنگی بسیار غنی دارد.
زبان
زبان محلی مردم قشم جزیرتی است که ترکیبی از گویش‌های ایرانی از جمله لارستان، بندری، مینابی، عربی و برخی از زبان‌های هندی، زنگبار و حبشی آفریقایی، انگلیسی و پرتغالی است. مردم محلی لارَک به زبان کُمزاری تکلم می‌کنند که امروزه در حدود 4000 تا 5000 نفر هستند. این نیز توسط کمزاری‌ها در ساحل کمزار شبه جزیره موساندام در شمال عمان صحبت می‌شود. این تنها زبان ایرانی است که به طور انحصاری در شبه جزیره عربستان نیز در بین مردم تکلم می‌شود.
پوشش
پوشش و آداب و رسوم سنتی بخشی از هر فرهنگ محلی است. لباس‌های سنتی مردم قشم، به خصوص زنان بسیار ویژه هستند و از ترکیبی از آداب هند، فارسی و آفریقا شکل گرفته‌اند. به طور کلی، فرهنگ در مناطق جنوبی و جزایر ایران بر خلاف سایر نقاط کشور است. آنچه بلافاصله به نظر می‌آید لباس‌های زنانه است.
لباس سنتی زنان قشم بلند و به نام کِندوره، شلوار با کارهای ویژه سوزنی، روسری رنگارنگ به نام لِیسو، ماسک سنتی برقع (برکا) و حصیر سنتی چیدا. بعضی از زنان نیز لوازم جانبی طلایی رنگ را به ماسک خود اضافه می‌کنند. در واقع، همه لباس‌های سنتی دست‌ساز هستند. همچنین یک روسری نرم با دستبند به نام جِلوی وجود دارد که در مراسم عروسی به جای لِیسو استفاده می‌شود.
بیشتر زنان در قشم دو نوع نقاب یا بُرقِع یا پوشش صورت دارند که تنها برای اهداف مذهبی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، بلکه از تاریخی دور فرهنگی نهفته در خود دارد. این نقاب شبیه ابرویی کلفت یا سبیل مردانه است و به دلیل اینکه زنان در گذشته در برابر هجوم غریبه‌ها محافظت شوند و آنها زنان را با مردان به اشتباه بگیرند، این نقاب را بر روی صورت خود قرار می‌دادند. همچنین مدلی دیگری که پوشش دوزی مستطیلی شکل دارد که فقط چشم‌ها را نمایان می‌کند و از چهره در برابر باد، شن و آفتاب محافظت می‌کند.
زنان همچنین لباس‌های بلند رنگارنگ و گل‌دار بر تن می‌کنند، اما ممکن است در این بین چادر سیاه هم بر تن زنان ببینید، این نیز ماهیت محافظتی در جهت فریب مردان غریبه را دارد.
مردان قشمی نیز به مانند تمامی شهرهای جنوبی کشور لباس بلندی به نام جیما یا دیشداسا می‌پوشند و یک پارچ سفید در اطراف سر می‌بندند. تا نزدیک پاها و شلوار سفید بر تن می‌کنند که کاملا بر حسب جغرافیای محیط (آب و هوای گرم) طراحی شده است.
موسیقی
موسیقی بندری بسیار شاد بوده و دارای سبک منحصر به فردی است که مختص شهرهای جنوبی کشور است. معمولا در مراسم عروسی پخش می‌شود و رقصی مجزا دارد. این نوع از موسیقی در جزیره قشم نیز با شور و حرارت بیشتری در مراسم‌های گوناگون اعم از: عروسی، عزا یا رسوم بومی همچون زار نواخته می‌شود. سازهایی که معمولا در موسیقی جنوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد، شامل: دف، دُهُل، دایره، عود است.
آداب و رسوم
مراسم زار
«زار» سنت مذهبی است که ظاهرا در قرن 18 میلادی در مرکز اتیوپی ایجاد شده و بعد از آن در سرتاسر شرق و شمال آفریقا، مصر، سودان، سومالی و جنوب ایران از جمله جزیره قشم و جزایر مجاور گسترش یافت. آیین زار شامل یک فرد (معمولا زن) با یک روح و انجام اقدامات لازم برای سحر و جادو است.
بیشتر مراسم زار در روستای سَلَخ برگزار می‌شود و با نواختن موسیقی خاص که زبان آن ترکیبی نامفهوم از زبان‌های سواحل آفریقایی، عربی و هندی است، انجام می‌گیرد. به علاوه اکثر ساکنین قشم و ساکنان ساحلی جنوب ایران، مسلمانان اهل سنت شافعی هستند.
نوروز صیاد
در اواخر مرداد ماه، مراسم نوروز صیاد که آغازی برای سال جدید ماهیگیری است، جشن گرفته می‌شود. مردم جزیره قشم ماهیگیری را متوقف می‌کنند و در این روز غذاهای دریایی نمی‌خورند، زیرا آنها معتقدند که منابع ماهی نیاز به تولید مثل دارند.
شنا در دریا برای تازه شدن (از لحاظ روانی) تا سال آینده برای شروع ماهیگیری، پوشیدن لباس‌های جدید و تهیه بسیاری از انواع غذاهای سنتی، همه آداب و رسوم مخصوص این روز مهم است. موزیک، رقص محلی و همچنین بازی‌های سنتی نیز بخشی از این مراسم مهم هستند.
مراسم عروسی
جزیره قشم از جوامع نسبتا کوچکی ساخته شده است و خانواده‌ها قبل از اینکه عروسی را برگزار کنند، به خوبی با یکدیگر آشنا می‌شوند. خانواده داماد پیامی را برای خانواده عروس می‌فرستد و پس از تصویب خانواده عروس، ترتیبات لازم فراهم می‌شود. در زمان‌های قدیم، دختر هیچ حرفی در مورد این موضوع نداشت، اما امروزه آنها نظرات خود را مورد ازدواج بیان می‌کنند.
مراسم عروسی برای چندین روز در خانه پدر و مادر عروس و داماد به طور جداگانه برگزار می‌شود. بخش‌های این مراسم عبارتند از: هنا بندان، سعخت (باز کردن و نشان دادن هدایایی که به عروس و داماد داده می‌شود)، مولودی خوانی، مسابقه شتر، حجله. همه مردم روستا در مراسم عروسی دعوت می‌شوند.
در قشم، زمانی که باران به اندازه کافی نمی‌بارد و آب حوضچه‌ها و چاه‌ها تمام شده است و کشاورزان قادر به کاشت نیستند، رهبر مذهبی قشم به سوی مردم می‌آید و مراسم مشهور قبله دعا را برای درخواست باران انجام می‌دهد.
قدیمی‌ترین محل انجام قبله دعا در زیر درختی به نام کُنار انجام می‌گرفت. این درخت قدیمی و بزرگ بر روی تپه‌ای در بالای شهر واقع شده بود. در طی مراسم تنها غذای پخته شده میان مردم فقیر توزیع می‌شود و تنها چند نفر بعد خواندن نماز، غذای باقی مانده را در کنار این درخت می‌ریزند. این غذا توسط حیوانات بیابان، پرندگان خورده می‌شود.
محل انجام مراسم قبله دعا در روستای کابلی صورت می‌گیرد. کابلی روستایی واقع در غرب قشم است. مردم قشم و دیگر روستاها هر وقت که به روستای کابلی برای ادای مراسم قبله دعا می‌آیند، تمام شب را آنجا می‌مانند. سومین و آخرین مکان انجام این مراسم در جنوب شهر و در منطقه نزدیک به برکه بی‌بی بود.
درختان مقدس
برخی از گونه‌های درخت در قشم مقدس هستند، یکی از آنها درخت انجیر است. مردم به این درختان بزرگ احترام می‌گذارند، زیرا سایه آنها در هوای گرم برایشان مهم است. آنها ارتباط عمیقی با زندگی و فرهنگ بومی دارند، در نتیجه برخی از درختان نامی از روستای یا منطقه نزدیک به خود را گرفته‌اند، به مانند درخت آرزو که خواسته‌های مردم را اجابت می‌کند.
چاه‌های تلا
چاله‌ها و بعضی از درختان اطراف در بندر تاریخی لفت برای مردم قشم مقدس هستند. تعداد آنها 366 چاه است و هر کدام نامی خاص دارند و مردم هر روز فقط از یکی از آنها استفاده می‌کنند. امروزه تنها در حدود 100 چاه در روستا باقی مانده است.
دیگر ویژگی‌های فرهنگی جزیره قشم
جزیره قشم دارای سنتی غنی از هنرهای محلی و صنایع دستی است؛ برجسته‌ترین و تاثیرگذارترین هنر صنعتی ساخت قایق با استفاده از روش‌های سنتی است. صنایع دستی و محل‌های ساخت کشتی را می‌توان در امتداد ساحل شمالی جزیره مشاهده کرد. همچنین، زنان جزیره قشم، صنایع دستی بسیار جذاب و هنری را مانند قلاب دوزی برای انجام رویدادهای سنتی را تولید می‌کنند.
کلام آخر
اندوخته‌ام از سفر به قشم، موسیقی، فرهنگ، آداب و رسوم مردمش بود. آنها چه ساده و مهمان‌نواز مرا به خود می‌خواندند و بدون آنکه لحظه‌ای مرا به حال خود رها کنند، با شور و حرارت به پیشوازم می‌آمدند. قشم با فرهنگی غنی و مردمی بسیار خون‌گرم برایم چیزی فراتر از تجربه سفری ساده داشت. باری احساسم بر این بود که انگار در گذشته دور و در زمانی که در هواپیما وارد آسمان قشم شدم، اینجا را دیده بودم.
