اگر حتی ذره ای به موسیقی و فرهنگ زیبای ایرانی علاقمند باشید، بی شک در مورد موسیقی خراسان هم شنیده اید. غنای موسیقی کشور ما بسیار زیاد و متنوع است و در هر گوشه و کناری از کشور مردم هر منطقه موسیقی خاص خود را دارند.
اما در خراسان بزرگ می توانید بیشترین و البته زیباترین تنوع ممکن از موسیقی اصیل در کشور را مشاهده کنید. موسیقی در خراسان سابقه و تاریخی بسیار دور و دراز دارد و در هر دوره از زندگی انسان ها در این منطقه پیشرفت های بسیاری در سبک موسیقیایی خراسانی رخ داده است. تاریخ و اصالت موسیقی خراسان حتی به دوران پیش از اسلام نیز باز می گردد، پس در ادامه با معرفی موسیقی خراسانی با ما همراه باشید.
موسیقی در نواحی مختلف خراسان
پیش از آنکه بخواهیم در مورد موسیقی خراسان صحبت کنیم، بهتر است ابتدا کمی در مورد آن توضیح بیشتری بدهیم. همانطور که می دانید خراسان از گذشته تا بحال منطقه بسیار بزرگ از کشور را به خود اختصاص داده است و در گذشته بخشی از مرکز حکومت اقوام ایرانی نیز بوده است.
سرزمینی که دورانی در آن ساتراپ های پارتی و سکاها زندگی می کرده اند و از اسکندر مقدونی تا انقلاب اشکیون، اشکانیان، هخامنشیان و بسیاری تاریخ های دیگر را هم به خود دیده است. تمام این اتفاقات تاریخی به اندازه کافی تاثیر خود را در تشکیل سرزمینی با چندین و چند نوع فرهنگ مختلف داشته است. امروزه هم به راحیت می توان با نگاهی به موسیقی خراسان متوجه حضور فرهنگ و اصالت های مختلف در آن شد.
موسیقی در خراسان را می توان به چندین بخش موسیقی خراسان شمالی، جنوبی، مقامی و نیشابوری تقسیم کرد و در ادامه به معرفی آنها نیز خواهیم پرداخت.
موسیقی در نیشابور، نوای شادی در موسیقی خراسان
موسیقی نیشابوری یکی از سبک های موسیقی خراسان است که به به لحاظ تاریخی بیشتر تحت تاثیر سبک های ساسانی مقامی سنتی بوده است و البته یکی از مهمترین بخش های موسیقی خراسان است. موسیقی نیشابوری به خصوص در بخش های شرقی کشور شهرت بسیار زیادی دارد، البته نه به اندازه موسیقی مقامی در سبک های موسیقی خراسان!
زمانیکه موسیقی مقامی خراسان شمالی به ثبت جهانی رسید، پژوهش هایی هم در باب موسیقی نیشابوری صورت گرفت و این سبک از موسیقی خراسان نیز به خوبی مورد توجه واقع شد. سیر تاریخی موسیقی نیشابوری هم بسیار جالب است و رساله ای هم در این باب نوشته شده است. محمد بن محمود نیشابوری کسی است که در گذشته موسیقی نیشابوری را به عنوان یکی از سبک های موسیقی خراسان معرفی کرده است. از مشاهیر موسیقی خراسان هم می توانیم به راتبه نیشابوری و مرحوم پرویز مشکاتیان اشاره کنیم.
موسیقی نواحی خراسان شمالی در سبک موسیقی خراسانی
یکی دیگر از موسیقی های اصیل خراسانی که در فهرست آثار جهانی نیز به ثبت رسیده است، موسیقی خراسانی در بخش های شمالی خراسان است. تقریبا بیشتر فرهنگ موجود در بخش های خراسان شمالی تاثیر گرفته از مردم کوچ نشین این منطقه است و یکجانشینی رواج کمتری در گذشته آن دارد.
بااینحال موسیقی خراسانی شمالی یکی از دستاورد های مهم مردم این منطقه است و در بین تمام سبک های موجود موسیقی مقامی بهترین نمونه از فرهنگ مردم این منطقه در سبک موسیقی خراسانی است. موسیقی نواحی شمالی خراسان بیشتر مفهوم و اشاره ای به وقایع تاریخی، دینی و آیینی و البته اساطیری این منطقه دارد. حتی بخش هایی از شاهنامه نیز در بخش هایی از موسیقی خراسانی مقامی اجرا می شود. اصلی ترین موسیقی های معروف در بخش های شمالی خراسان مربوط به قوچان، بجنورد و شیروان است، اما بهترین نمونه از موسیقی در بخش های خراسان شمالی مربوط به موسیقی مقامی خراسان است.
دوازده گانه های موسیقی خراسانی مقامی، اصالت فرهنگی ایران را در موسیقی مقامی بشنوید
یکی از وجو ه تمایز خراسان شمالی با دیگر مناطق همسایه این منطقه، وجود موسیقی مقامی به عنوان سبکی اصیل در موسیقی خراسان، و بطور کلی موسیقی سنتی ایرانی است. یکی از نکات قابل توجه در موسیقی مقامی این است که بر خلاف دیگر سبک های موسیقی،مثلا موسیقی دستگاهی، همچنان به صورت شفاهی و سینه به سینه حفظ می شود.
موسیقی مقامی یادگاری از جلوه های زیبای فرهنگ کهن مردم خراسان در این منطقه است که خوشبختانه از هرگونه تحریف و دستکاری به دور مانده است. بسیاری از نغمه هایی که در موسیقی خراسانی مقامی پیدا می شود، تاریخی به عهد باستان ایران دارند. موسیقی مقامی در کتاب لغت موسیقی که به همت افراسیاب بیگدلی نوشته شد تحت نام های موسیقی موغام یا مغام هم آورده می شود، مجموعه صداها و پرده‌هاي مختلفی است که كه براساس يک كوک واحد و محور تعريف شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله خلاقيت در تركيب ساز و آواز ياد شده است.
موسیقی خراسان تاریخ و سیر کهن و طولانی دارد و صحبت از آن می تواند خود چندین جلد کتاب باشد، اما در یک نگاه کلی می توان موسیقی خراسانی مقامی را در 4 بخش مختلف تقسیم بندی کرد:
- موسیقی مقامی کرمانجی
- موسیقی مقامی ترکی
- موسیقی مقامی ترکمنی
- موسیقی فارسی
حتی موسیقی خراسانی مقامی را می توان در بر اساس جایگاه و مرتبه نوازدنگان نیز تقسیم بندی کرد.
- بخشی ها: نوازندگانی که به غیر از هنرمندی در نواختن ساز خود در سرودن اشعار متناسب با مقام ساز خود نیز تبحر دارند.
- عاشق ها: نوازندگانی که در مراسم های شاد عروسی، جشن ها و پایکوبی ها حضور دارند و انواع موسیقی های شاد را می نوازند.
- لوطی ها: نوازدنگان دوره گردی که باعث اشاعه و ترویج موسیقی خراسان در بخش های مختلف شده اند.
سازهای معروف در موسیقی خراسان
نوبتی هم که باید باید کمی در باب آلات موسیقی معروف و خاص در منطقه خراسان و موسیقی خراسانی صحبت کنیم. از جمله معروف ترین آلات موسیقی که در بین مردم خراسان رواج دارد می توانیم به سازهای زیر اشاره کنیم:
کمانچه، ساز اصیل ایران در موسیقی خراسانی
کمانچه از جمله سازهای معروف در موسیقی خراسانی و به طور کلی موسیقی اصیل ایرانی است. از جمله سازهای زهی که در منطقه خراسان شمالی و قوچان کاربرد زیادی دارد و قابلیت بالایی در اجرای موسیقی مقامی دارد.
کمانچه هم به تنهایی و هم به همراه دوتار نواخته می شود و بهترین ساز ممکن برای اجرای هماهنگی و همنوازی در موسیقی خراسانی مقامی است. اما نکته مهمی که وجود دارد این است که نوازندگان کمانچه و دوتار باید ادبیات و اشعار متناسبی را هم برای اجرا انتخاب کرده باشند.
دوتار، اصیل ترین ساز ایران در موسیقی خراسان
دوتار را می توان به عنوان یکی از اصیل ترین ساز های ایرانی و البته مشترک در بین تمام سبک های موسیقی خراسانی معرفی کرد. اما یک نکته مهم هم در این ساز وجود دارد، آن هم اینکه دو تار در منطقه خراسان شمالی دارای 12 پرده و در خراسان جنوب دارای 13 پرده است.
دو تار را براساس نوع شعری که قرار است با آن خوانده شود کوک می کنند که می تواند فارسی، ترکی و یا کرمانجی باشد. شاید به همین دلیل است که دوتار نقشی اساسی و مهم در موسیقی خراسانی دارد و از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. ساز دوتار را شکلی تغییر یافته از طنبور خراسانی می دانند و ساختش را به ابونصر فارابی نسبت می دهند.
از دیگر ساز های معروف در بین مردم خراسان و موسیقی خراسانی می توانیم به ساز های زیر نیز اشاره کنیم:
- قوشمه: نوعی ساز بادی است که با استفاده از استخوان پای قوچ های سیاه ساخته می شود و با ایجاد حفره هایی برروی آن سازی بادی به وجود می آورند.
- سرنا: سازی مانند نی است که با دمیدن هوا به درون آن انواع نواهای شاد ا می توان با آن نواخت. البته در بین نوازدنگان قوچانی نوع لبی و با شیوه چوپانی آن رواج بسیاری دارد.
- نی: این ساز به اندازه کافی معروف است و در جای جای ایران مورد استفاده، و همچنین تواسنته است جایگاه مناسبی هم در موسیقی خراسانی پیدا کند.
- سورنا: سورنا هم نوعی ساز بادی است که با دمیدن هوا در آن انواع نواها ایجاد می شود. سورنا سازی ترکیبی است که در کنار دهل استفاده و کاربرد بسیار زیادی دارد و در اجرای موسیقی های کرمانجی، مقامی، ترکی و موسیقی خراسانی کاربرد دارد.
- دهل: این ساز از دسته سازهای کوبه اس است و با استفاده از دو تکه چوب و در همراهی با سورنا نواخته می شود. سورنا دارای بدنه ای جوبی است که دوطرف آن با پوست حیوانات پوشیده شده است.
- دیره یا دایره: يک ساز ضربی می باشد كه با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روي سطح پوستی آن به صدا در می آيد. دایره یا دایره زنگی در بخش های مختلف کشور استفاده می شود و احتمالا شما هم نمونه ای از آن دیده باشید.
موسیقی خراسانی یکی از اصیل ترین جنبه های موسیقی در ایران است و امیدواریم در این مقاله اطلاعات لازم در مورد آن را به دست آورده باشید.
این همه توضیح دادید اخرش نگفتید دوتار مال چ قومی ؟