فهرست مطالب
موسیقی هر قوم مانند آینه‌ای است که روحیات و احساسات مردم آن قوم را نشان می‌دهد.
از آن‌جایی که روحیات و ذوق و قریحه هر قوم با قومی دیگر متفاوت است پس موسیقی آن‌ها نیز با یکدیگر تفاوت دارد. باید این را بدانیم که موسیقی محلی، بخش عمده‌ای از موسیقی هر کشور و فرهنگی را شامل می‌شود و ریشه‌ای کهن در میان مردم دارد. چرا که این نوع موسیقی حتی در دوره‌های مختلف با وجود افت و خیزهای تاریخی باز هم سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده است.
تقریبا در اکثر کشورها علاوه بر موسیقی سنتی موسیقی محلی هم در نقاط مختلف آن سرزمین رواج دارد. به موسیقی محلی، موسیقی نواحی، مقامی و فولکلور هم می‌گویند.
موسیقی محلی خراسان یکی از انواع موسیقی محلی ایران است که در این مقاله قرار است به آن بپردازیم.
تاریخچه موسیقی ایران
بد نیست قبل از پرداختن به موسیقی محلی خراسان، مختصری هم درباره تاریخچه موسیقی ایران بدانیم. موسیقی ایران قدمتی درخور و قابل توجه دارد و به عقیده برخی مورخان ایرانیان موسیقی را از زمان حکومت هخامنشیان شناخته بودند.
همچنین عده‌ای می‌گویند ایرانیان اولین افرادی بودند که نوعی خط الفبایی برای موسیقی به نام ویش دبیره اختراع کرده بودند.
در دوره‌های مختلف موسیقی دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است. اما با تمام فراز و فرودها از گذشته تا به امروز این هنر جایگاه ویژه‌ای نزد مردم ایران دارد و موسیقی‌دان‌ها و هنرمندان بزرگی در این سرزمین زیسته‌اند.
موسیقی در نیشابور، نوای شادی در موسیقی خراسان
موسیقی نیشابوری یکی از سبک های موسیقی خراسان است که به به لحاظ تاریخی بیشتر تحت تاثیر سبک های ساسانی مقامی سنتی بوده است و البته یکی از مهمترین بخش های موسیقی خراسان است. موسیقی نیشابوری به خصوص در بخش های شرقی کشور شهرت بسیار زیادی دارد، البته نه به اندازه موسیقی مقامی در سبک های موسیقی خراسان!
زمانیکه موسیقی مقامی خراسان شمالی به ثبت جهانی رسید، پژوهش هایی هم در باب موسیقی نیشابوری صورت گرفت و این سبک از موسیقی خراسان نیز به خوبی مورد توجه واقع شد. سیر تاریخی موسیقی نیشابوری هم بسیار جالب است و رساله ای هم در این باب نوشته شده است. محمد بن محمود نیشابوری کسی است که در گذشته موسیقی نیشابوری را به عنوان یکی از سبک های موسیقی خراسان معرفی کرده است. از مشاهیر موسیقی خراسان هم می توانیم به راتبه نیشابوری و مرحوم پرویز مشکاتیان اشاره کنیم.
بخوانید از: جاذبه های شگفت انگیز نیشابور
موسیقی محلی خراسان
ترانه‌های ساده و زیبای محلی این خاصیت را دارند که در نهایت زلال و خالص بودن بی هیچ پیرایه‌ای روحیات و احساسات مردم را نشان می‌دهند.
موسیقی محلی خراسان نیز از این قاعده مستثنی نیست و به خوبی از احوالات این مردم با آن‌هایی که موسیقی‌شان را می‌شنوند سخن می‌گوید.
موسیقی محلی خراسان آن‌قدر در دل مردم خراسان نفوذ کرده بوده که آن را در زمان برگزاری اعیاد و جشن‌ها و در مراسم‌های مذهبی و بسیاری از مناسبات دیگر به کار می‌بردند. حتی آن را در زمان اشتغال به کار یا زمان فراغت زیر لب زمزمه می‌کردند. اگر چه به نسبت گذشته و در میان نسل جدید موسیقی محلی خراسان کمی کمرنگ شده اما هنوز هم در همه مواردی که اشاره کردیم کاربرد دارد.
مهاجران ترک و کرد بخش اعظمی از ساکنان شمال خراسان را تشکیل می‌دهند و هر کدام موسیقی خاص و متفاوت خود را دارند.
برای مثال کردهای شمال خراسان چون در طول تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را به خود دیده‌اند بخشی از موسیقی‌شان با حزن و اندوه همراه است. در موسیقی محلی خراسان در منطقه شمال، ترانه‌های شاد و عاشقانه‌ای هم شنیده می‌شود که سرشار از احساسات زیبا، تحرک و شور زندگی است. در نهایت به طور کل می‌توان گفت موسیقی این منطقه روایتگر سوگ، حماسه، عرفان و عشق است.
یکی از وجو ه تمایز خراسان شمالی با دیگر مناطق همسایه این منطقه، وجود موسیقی مقامی به عنوان سبکی اصیل در موسیقی خراسان، و بطور کلی موسیقی سنتی ایرانی است. یکی از نکات قابل توجه در موسیقی مقامی این است که بر خلاف دیگر سبک های موسیقی،مثلا موسیقی دستگاهی، همچنان به صورت شفاهی و سینه به سینه حفظ می شود.
موسیقی مقامی یادگاری از جلوه های زیبای فرهنگ کهن مردم خراسان در این منطقه است که خوشبختانه از هرگونه تحریف و دستکاری به دور مانده است. بسیاری از نغمه هایی که در موسیقی خراسانی مقامی پیدا می شود، تاریخی به عهد باستان ایران دارند. موسیقی مقامی در کتاب لغت موسیقی که به همت افراسیاب بیگدلی نوشته شد تحت نام های موسیقی موغام یا مغام هم آورده می شود، مجموعه صداها و پرده‌هاي مختلفی است که كه براساس يک كوک واحد و محور تعريف شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله خلاقيت در تركيب ساز و آواز ياد شده است.
موسیقی خراسان تاریخ و سیر کهن و طولانی دارد و صحبت از آن می تواند خود چندین جلد کتاب باشد، اما در یک نگاه کلی می توان موسیقی خراسانی مقامی را در 4 بخش مختلف تقسیم بندی کرد:
- موسیقی مقامی کرمانجی
- موسیقی مقامی ترکی
- موسیقی مقامی ترکمنی
- موسیقی فارسی
حتی موسیقی خراسانی مقامی را می توان در بر اساس جایگاه و مرتبه نوازدنگان نیز تقسیم بندی کرد.
- بخشی ها: نوازندگانی که به غیر از هنرمندی در نواختن ساز خود در سرودن اشعار متناسب با مقام ساز خود نیز تبحر دارند.
- عاشق ها: نوازندگانی که در مراسم های شاد عروسی، جشن ها و پایکوبی ها حضور دارند و انواع موسیقی های شاد را می نوازند.
- لوطی ها: نوازدنگان دوره گردی که باعث اشاعه و ترویج موسیقی خراسان در بخش های مختلف شده اند.
بخوانید از: سفر به مشهد از صفر تا 100 | راهنمای جامع برای زائران و گردشگران
موسیقی محلی جنوب خراسان
موسیقی محلی خراسان در این منطقه به خصوص در بیرجند قدمتی طولانی دارد. حرکات ریتمیک و نمایشی و همچنین رقص از مشخصه‌های موسیقی محلی جنوب خراسان است. در فرهنگ این مردم ابزارهای موسیقی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و به طور کل می‌توان گفت این سازها به سه دسته سازهای زهی، کوبه‌ای و بادی تقسیم می‌شوند. در خراسان جنوبی هم مانند منطقه شمال خراسان فرهنگ‌ها و اقوام مختلفی حضور دارند و همین موضوع سبب ایجاد تنوع در موسیقی محلی آن شده است.
شهرستان‌های خواف و تربت جام در استان خراسان رضوی واقع شده‌اند و از پیشینه‌ای غنی در موسیقی محلی خراسان برخوردارند. از گذشته تا به امروز هنرمندان و اساتید بی‌نظیری در زمینه موسیقی مقامی در این دو شهرستان به فعالیت مشغول بوده و هستند.
از دف و دوتار به عنوان مهمترین سازهای این مناطق نام می‌برند. همچنین موسیقی در این مناطق بر اساس مقام‌های سماعی شکل گرفته و به مرور زمان ساخته و پرداخته شده است. خلاصه این که به هر سمت خراسان سفر کنید گوش سپردن به موسیقی محلی اصیل و بی‌نظیر آن می‌تواند جذاب‌ترین بخش سفرتان باشد و خاطراتی فراموش نشدنی را برایتان خلق کند.
سازهای معروف در موسیقی خراسان
نوبتی هم که باید باید کمی در باب آلات موسیقی معروف و خاص در منطقه خراسان و موسیقی خراسانی صحبت کنیم. از جمله معروف ترین آلات موسیقی که در بین مردم خراسان رواج دارد می توانیم به سازهای زیر اشاره کنیم:
کمانچه، ساز اصیل ایران در موسیقی خراسانی
کمانچه از جمله سازهای معروف در موسیقی خراسانی و به طور کلی موسیقی اصیل ایرانی است. از جمله سازهای زهی که در منطقه خراسان شمالی و قوچان کاربرد زیادی دارد و قابلیت بالایی در اجرای موسیقی مقامی دارد.
کمانچه هم به تنهایی و هم به همراه دوتار نواخته می شود و بهترین ساز ممکن برای اجرای هماهنگی و همنوازی در موسیقی خراسانی مقامی است. اما نکته مهمی که وجود دارد این است که نوازندگان کمانچه و دوتار باید ادبیات و اشعار متناسبی را هم برای اجرا انتخاب کرده باشند.
دوتار، اصیل ترین ساز ایران در موسیقی خراسان
دوتار را می توان به عنوان یکی از اصیل ترین ساز های ایرانی و البته مشترک در بین تمام سبک های موسیقی خراسانی معرفی کرد. اما یک نکته مهم هم در این ساز وجود دارد، آن هم اینکه دو تار در منطقه خراسان شمالی دارای 12 پرده و در خراسان جنوب دارای 13 پرده است.
دو تار را براساس نوع شعری که قرار است با آن خوانده شود کوک می کنند که می تواند فارسی، ترکی و یا کرمانجی باشد. شاید به همین دلیل است که دوتار نقشی اساسی و مهم در موسیقی خراسانی دارد و از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. ساز دوتار را شکلی تغییر یافته از طنبور خراسانی می دانند و ساختش را به ابونصر فارابی نسبت می دهند.
از دیگر ساز های معروف در بین مردم خراسان و موسیقی خراسانی می توانیم به ساز های زیر نیز اشاره کنیم:
- قوشمه: نوعی ساز بادی است که با استفاده از استخوان پای قوچ های سیاه ساخته می شود و با ایجاد حفره هایی برروی آن سازی بادی به وجود می آورند.
- سرنا: سازی مانند نی است که با دمیدن هوا به درون آن انواع نواهای شاد ا می توان با آن نواخت. البته در بین نوازدنگان قوچانی نوع لبی و با شیوه چوپانی آن رواج بسیاری دارد.
- نی: این ساز به اندازه کافی معروف است و در جای جای ایران مورد استفاده، و همچنین تواسنته است جایگاه مناسبی هم در موسیقی خراسانی پیدا کند.
- سورنا: سورنا هم نوعی ساز بادی است که با دمیدن هوا در آن انواع نواها ایجاد می شود. سورنا سازی ترکیبی است که در کنار دهل استفاده و کاربرد بسیار زیادی دارد و در اجرای موسیقی های کرمانجی، مقامی، ترکی و موسیقی خراسانی کاربرد دارد.
- دهل: این ساز از دسته سازهای کوبه اس است و با استفاده از دو تکه چوب و در همراهی با سورنا نواخته می شود. سورنا دارای بدنه ای جوبی است که دوطرف آن با پوست حیوانات پوشیده شده است.
- دیره یا دایره: يک ساز ضربی می باشد كه با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روي سطح پوستی آن به صدا در می آيد. دایره یا دایره زنگی در بخش های مختلف کشور استفاده می شود و احتمالا شما هم نمونه ای از آن دیده باشید.
موسیقی خراسانی یکی از اصیل ترین جنبه های موسیقی در ایران است و امیدواریم در این مقاله اطلاعات لازم در مورد آن را به دست آورده باشید.