معرفی مسجد عتیق شیراز؛ آنجا که اژدها خفته است

شیرازی‌ها مکان‌های عزیز زیاد دارند و بسیاری از آن‌ها مثل حافظیه را همه ایران می‌شناسند؛ اما بناهایی مثل مسجد عتیق شیراز هم وجود دارد که با وجود داشتن جایگاه محکم در قلب شهر شعر، کمی مهجور مانده‌اند. این مسجد آن‌قدر محترم و عزیز است که داستان‌ها و افسانه‌های زیادی در مورد آن ساخته شده و اگر شکوه روزهای اول را داشت، می‌توانست یکی از عجایب جهان باشد. آدرس مسجد عتیق شیراز کجاست؟ این مسجد در خیابان حضرتی بلوار سیبویه شیراز قرار دارد. ساعت بازدید مسجد عتیق شیراز چگونه است؟ از ساعت 8 صبح تا 8 شب می‌توانید از این مسجد بازدید کنید. مهم‌ترین دیدنی‌های اطراف مسجد جامع عتیق شیراز کدامند؟ بازار و حمام وکیل، حرم حضرت شاهچراغ و مسجد نو یا مسجد شهدا، از مهم‌ترین جاهای دیدنی نزدیک این جاذبه به شمار می‌روند.

در ادامه این مقاله با یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران، تاریخچه، ویژگی‌های معماری و بخش‌های مختلف آن آشنا می‌شوید.

برای اجاره ویلا و سوئیت در شیراز کلیک کنید

معرفی مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق شیراز از جمله مساجد تاریخی شیراز است که در سفر به شیراز به هیچ عنوان نباید آن را از قلم بیندازید؛ چون معماری این بنا با سایر مساجد تاریخی تفاوت‌های عمده دارد و باعث می‌شود برخی از افسانه‌هایی که در مورد آن بر سر زبان‌ها می‌چرخد را باور کنیم. فهرست نام‌های این مسجد طولانی است و برخی از این نام‌ها ریشه در افسانه‌های مردم دارند. مسجد عتیق با نام‌های مسجد جمعه، آدینه، مسجدالاقصی و کعبه ثانی هم شناخته می‌شود.

مسجد جامع عتیق قدیمی‌ترین مسجد شیراز است و در فهرست قدیمی‌ترین مساجد ایران نیز در میان 10 رتبه اول قرار دارد. جدای از ویژگی‌های معماری کم نظیر، این مسجد به دلیل تاریخچه و نزدیکی به حرم شاهچراغ شیراز هم اهمیت زیادی دارد و قدیمی‌ترین مرکز مذهبی شهر شیراز محسوب می‌شود. همچنین کتیبه سنگی موجود در آن یکی از نمونه‌های ارزنده هنر خطاطی در ایران است.

مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟

مسجد جامع عتیق بخشی از ضلع جنوب و شرق حرم شاهچراغ است و از طریق ضلع شرقی به حیاط حرم شاهچراغ شیراز متصل می‌شود. در اطراف این مسجد تعداد زیادی مسجد مثل مسجد نصیرالملک، مسجد آقا لر، مسجد آصف و امامزاده سید علاءالدین حسین قرار دارد. مسجد عتیق در دل بافت سنتی شیراز واقع شده و در اطراف آن می‌توانید تعداد زیادی از جاذبه‌های تاریخی شیراز را پیدا کنید.

آدرس مسجد عتیق شیراز: شیراز، بلوار سیبویه، خیابان حضرتی

بهترین مسیر دسترسی به مسجد عتیق

برای دسترسی به مسجد جامع عتیق شیراز، می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل حمل‌ونقل عمومی مثل مترو شیراز استفاده کنید.  برای دسترسی با خودروی شخصی، باید وارد بلوار سیبویه شیراز شوید که از دروازه کازرون شروع می‌شود. در میدان شاهزاده قاسم وارد خیابان حضرتی شوید تا به درب ورودی مسجد برسید.

برای دسترسی بهتر، می‌توانید از نقشه زیر هم کمک بگیرید:

برای دسترسی با مترو هم باید در ایستگاه زندیه (خط یک) پیاده شوید که در شمال مسجد عتیق قرار دارد و از آنجا تا مسجد چند کیلومتر راه است. اتوبوس‌هایی که از خیابان لطفعلی‌خان زند می‌گذرند هم یکی دیگر از راه‌های دسترسی به مسجد عتیق محسوب می‌شوند.

تاریخچه مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق شیراز در قرن سوم هجری (سال‌های 265 تا 287 هجری قمری) و به دستور عمرو لیث صفاری (برادر یعقوب لیث و دومین پادشاه سلسله صفاریان) ساخته شده است. البته کاوش‌های باستان شناسی و برخی از افسانه‌های محلی حاکی از این است که بنای اصلی مسجد احتمالاً قدمت بیشتری دارد و آتشکده‌ای بوده که با حفظ نقشه، آن را به مسجد تبدیل کرده‌اند.

در بسیاری از سفرنامه‌های تاریخی مثل سفرنامه مقدسی (قرن چهارم هجری) و ابن بطوطه (قرن هشتم هجری) این مسجد وصف شده که قدمت و اهمیت آن را تأیید می‌کند. در قرن هشتم هجری قمری، بنایی چهارگوش در میان حیاط این مسجد ساخته شد که آن را عجیب‌تر و زیباتر کرد. این بنا با نام دارالمصحف، کعبه ثانی یا خدای‌خانه شناخته می‌شود.

خوشبختانه اهمیت این مسجد باعث شد که در دوره‌های مختلف تاریخی مورد بازسازی قرار بگیرد و امروز ما هم بتوانیم از دیدن شگفتی‌های آن لذت ببریم و عظمت آن را درک کنیم. فهرست زیر، نقاط عطف تاریخ مسجد عتیق را نشان می‌دهد:

• نخستین بازسازی در زمان اتابکان فارس (قرن ششم هجری) و افزودن بخش‌های جدید به مسجد
• دومین بازسازی در زمان سلطان ابراهیم میرزا تیموری
• چند نوبت بازسازی و مرمت در دوران صفویه و اضافه شدن کتیبه‌های سنگی خطاطی شده (12 امام)
• آخرین بازسازی در سال 1315 و با مشارکت مردم شیراز

بخوانید از: معرفی آرامگاه‌ های تاریخی شیراز؛ عزیزدردانه‌های شهر بهارنارنج 

افسانه‌های مسجد عتیق شیراز

همان‌طور که گفتیم، مسجد عتیق قدیمی‌ترین مسجد و هسته مذهبی در شیراز است و به همین دلیل در قلب و باور مردم شیراز جایگاهی دست‌نیافتنی دارد، به‌نحوی‌که شیرازی‌ها برای گرفتن آرامش و دوری از روزمرگی‌ها، این بنا را هم رده جاهایی مثل حافظیه، موزه هفت تنان و… می‌دانند. این باور و اعتقاد قلبی باعث شده که مردم شیراز تاریخچه این مسجد را با چاشنی افسانه روایت کنند.

برخی از مهم‌ترین باورهای مردم شیراز در مورد مسجد عتیق شیراز را در ادامه می‌خوانید:

• ساخت مسجد روی بنایی باستانی که در آن عصای جادویی حضرت موسی (اژدهای خفته) قرار داشته است.
• قبله مسلمین قبل از تغییر به سمت کعبه، به سمت مسجد عتیق بوده و به همین دلیل به آن مسجدالاقصی هم می‌گویند.
• حصرت عیسی به همراه میکائیل و اسرافیل در این مکان نزول کرده‌اند.
• مرکب حضرت محمد در شب معراج، از این مکان حرکت کرده است.
• حافظ شیرازی در این مسجد نماز می‌خوانده است.

بهترین زمان بازدید از مسجد عتیق شیراز

بهترین زمان بازدید از مسجد جامع عتیق شیراز همان بهترین زمان سفر به شیراز یعنی اوایل بهار است. البته برای آن‌هایی که شاعرانگی پاییز و هوای خنک‌تر آن را دوست دارند، این فصل هم می‌تواند انتخاب مناسبی برای دیدن شیراز و جاذبه‌های مهم آن باشد.

ساعت بازدید مسجد عتیق شیراز هم از 8 صبح تا 8 شب است و برای بازدید از آن نیازی به تهیه بلیط نیست.

معماری مسجد عتیق شیراز

بخش‌های مختلف صحن اصلی، عمارت خدای‌خانه و برخی از سردرها و رواق‌های مسجد عتیق بازسازی شده و وضعیت مطلوبی دارد؛ اما متأسفانه به فضای داخلی شبستان‌های این مسجد آن‌طور که باید رسیدگی نشده و برخی از بخش‌های آن‌ها در معرض ویرانی است. به همین دلیل توصیه می‌کنیم اگر برنامه سفر شیراز جور شد، حتماً از این بنا و آنچه از زیبایی‌های آن باقی مانده بازدید کنید.

در ادامه به ویژگی‌های معماری بخش‌های مختلف این مسجد می‌پردازیم:

ضلع شمالی (رو به قبله)

در ضلع شمالی مسجد عتیق می‌توانید دو درب شمال شرقی و شمالی، یک شبستان و یک ایوان پیدا کنید. درب شمالی مسجد عتیق با عنوان درب دوازده‌امام هم شناخته می‌شود. دلیل این نام‌گذاری، وجود چهار کتیبه در 2 طرف سر در شمالی است که اسامی 12 امام روی آن‌ها حک شده است. قدمت این کتیبه‌ها به دوران صفویه می‌رسد و به غیر از آن‌ها، یک کتیبه دیگر مربوط به همین دوران در بالای سر در شمالی دیده می‌شود.

یکی دیگر از زیبایی‌های سردر شمالی مسجد عتیق، مقرنس‌کاری با استفاده از کاشی‌های هفت‌رنگ است که شما را دقایقی مبهوت زیبایی خود می‌کند. همچنین در ضلع شمالی مسجد طاق نمایی با نام طاق مروارید را مشاهده می‌کنید که سقف آن مقرنس‌کاری (با آجر) شده و در اطراف آن دو گلدسته بلند وجود دارد.

این طاق‌نما از غرب با دالانی به درب 12 امام می‌رسد. پشت دالان شبستانی با عرض کم است که در سال‌های اخیر به عنوان دفتر مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد. بزرگ‌ترین شبستان مسجد که 5 درب ورودی آهنی و یک محراب سنگی زیبا دارد هم در شرق طاق مروارید واقع شده است.

بخوانید از:‌ معرفی جاهای دیدنی شیراز، شهر شعر و بهارنارنج 

ضلع غربی (رو به آفتاب)

در این ضلع درب ارتباطی مسجد عتیق شیراز با حرم شاهچراغ را می‌بینید. به جز این درب، ضلع غربی رواقی آجری و زیبا با 10 دهانه دارد که در انتها به شبستان ضلع جنوبی مسجد متصل می‌شود.

ضلع شرقی (پشت به آفتاب)

ضلع شرقی مسجد طاق نمایی پهن دارد که مشابه طاق‌نمای ضلع جنوبی است؛ البته با این تفاوت که داخل آن هشت طاق‌نمای کوچک قرار گرفته است. در پشت چهار طاق نمایی که در سمت راست قرار دارند، درب خروجی مسجد واقع شده و در پشت چهار طاق‌نمای سمت چپ هم یک ایوان وجود دارد.

متأسفانه شبستان اصلی ضلع جنوبی تبدیل به مخروبه شده و زیبایی گذشته را ندارد. تا چند دهه قبل در این شبستان نماز جماعت اقامه می‌شد. در بالای یکی از ایوان‌های ضلع جنوبی، کتیبه‌های حاوی آیات قرآن دیده می‌شود.

ضلع جنوبی

این ضلع مسجد هم طاق نمایی پهن و بلند دارد که در سال 1348 بازسازی شده است. شبستان این ضلع هم مثل شبستان شمالی کم عرض است و در دو طرف آن یک طبقه دیگر هم اضافه کرده‌اند. سقف آجری و محراب این شبستان بسیار زیبا است و در دو طرف محراب کاشی‌کاری شده آن، می‌توانید 2 ستون سنگی مارپیچ را ببینید. در کنار محراب هم منبری چوبی و قدیمی قرار دارد.

شبستان جدید مسجد عتیق هم در ضلع جنوبی قرار دارد و برای تزیین آن از کتیبه‌های حاوی آیات قرآن و احادیث نبوی استفاده شده است. این کتیبه‌ها با خط ثلث و نسخ نگاشته شده‌اند.

بخوانید از:‌ گشتی در مجموعه وکیل شیراز؛ تاریخ زندیه در ۳ فریم 

بناهای موجود در مسجد عتیق شیراز

وجود ردپای مذاهب مختلف در مسجد عتیق شیراز، حاکی از این است که احتمالاً برخی از روایت‌های مردمی در مورد آن حقیقت دارد. مثلاً به معرفی دو بنای عجیب که در این مسجد قرار دارند توجه کنید:

خدای‌خانه (دارالمصحف)

در قرن هشتم هجری، شاه اسحاق اینجو (معاصر با حافظ شیرازی) دستور داد تا بنایی چهارگوش و سنگی در وسط مسجد عتیق برپا کنند. این عمارت که چهار ستون سنگی بزرگ در اطراف خود دارد، بعدها با نام خدای‌خانه یا دارالمصحف مشهور شد؛ چون محلی برای کتابت و نگهداری از قرآن مجید بود.

اثبات‌کننده این ادعا، قرآنی سی‌پاره (سی‌جزئی) مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی است که در این مسجد قرار داشته و در حال حاضر به موزه پارس شیراز منتقل شده است. در گوشه تمامی صفحات این قرآن، نام مسجد عتیق آورده شده است.

خدای‌خانه 12 متر طول و 10 متر عرض دارد که در وسط آن اتاقی با طول 8 و عرض 6 متری قرار گرفته است. این اتاق هم با سنگ و گچ ساخته شده و از ایوان‌های شرقی و جنوبی خدای‌خانه ورودی دارد. کتیبه این عمارت از نمونه‌های ارزشمند هنر خطاطی ایرانی است و قدمت آن به قرن هشتم هجری می‌رسد.

یکی دیگر از نام‌های این بنا، کعبه ثانی است؛ چون در گذشته سفر حج حدود دو ماه طول می‌کشیده که امکان ارسال روحانی با کاروان‌های حجاج را دشوار می‌کرده است. به همین دلیل از این مکان برای تمرین مراسم حج استفاده می‌شد.

دیوار ندبه

در ضلع جنوبی این مسجد دیواری وجود دارد که از سنگ ساخته شده و معماری آن با سایر بخش‌های ضلع جنوبی متفاوت است. برای متمایز کردن این دیوار، در کاشی‌کاری بالای آن یک علامت سرو (به شکل تک پیک) طراحی کرده‌اند. افسانه‌های محلی می‌گویند که براق مرکب پیامبر در شب معراج از این مکان حرکت کرده است.

بخوانید از:‌ دیدنی‌ترین جاذبه‌های تاریخی شیراز را بشناسید! 

جاذبه‌های اطراف مسجد عتیق شیراز

در روز بازدید از مسجد عتیق شیراز، می‌توانید از جاذبه‌های زیر که در نزدیکی آن قرار دارند هم بازدید کنید:

• حرم شاهچراغ شیراز
• بازار وکیل
• حمام وکیل
• مسجد نو
• مسجد نصیرالملک
• امامزاده سید علاءالدین حسین
• مدرسه خان

مسجد عتیق؛ پررمزورازترین جاذبه شیراز

در این مقاله گشتی در مسجد عتیق شیراز زدیم که قدیمی‌ترین مسجد این شهر است و نزد مردم شیراز جایگاه ویژه‌ای دارد. همچنین به تاریخچه، مسیر دسترسی و معرفی بخش‌های مختلف آن پرداختیم. برای دسترسی بهتر به این مسجد، وارد صفحه اجاره ویلا و سوئیت در شیراز شوید و یکی از اقامتگاه‌های این شهر که در بافت سنتی آن قرار دارد را رزرو کنید.

سؤالات متداول درباره مسجد عتیق شیراز

مسجد عتیق شیراز در چه زمانی ساخته شد؟

قدمت این مسجد به قرن سوم هجری قمری می‌رسد.

منبر مسجد جامع عتیق شیراز در کدام بخش آن قرار دارد؟

منبر چوبی و قدیمی مسجد عتیق در ضلع جنوبی و کنار محراب آن قرار دارد.

درب چوبی مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟

این درب چوبی که از چوب گردو و تبریزی ساخته شده، متعلق به دوران عمرو لیث صفاری (قرن سوم هجری) است و هم اکنون در موزه پارس شیراز قرار دارد.